48.3. Dane ilościowe

11 września 2019 roku opublikowano wyrok TSUE w sprawie C-383/18. Rozstrzygając sprawę, TSUE orzekł, że artykuł 16 ust. 1 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/48/WE z 23 kwietnia 2008 roku w sprawie umów o kredyt konsumencki oraz uchylającej dyrektywę Rady 87/102/EWG należy interpretować w ten sposób, że prawo konsumenta do obniżki całkowitego kosztu kredytu w przypadku wcześniejszej spłaty kredytu obejmuje wszystkie koszty, które zostały nałożone na konsumenta.

Na podstawie posiadanych interpretacji prawnych Grupa PZU zastosowała liniową formułę rozliczania się z kredytobiorcami z kosztów kredytu, która proporcjonalność odnosi do okresu pomiędzy rzeczywistą datą spłaty kredytu a datą spłaty określoną w umowie i nakazuje równy podział kosztu jednorazowego na poszczególne terminy płatności.

W przypadku przedpłat kredytów konsumenckich i hipotecznych dokonanych przed dniem wyroku TSUE Grupa PZU szacuje kwoty oczekiwanych wypłat zgodnie z MSR 37 i tworzy na ten cel rezerwę, która obciąża pozostałe koszty operacyjne.

W trakcie 2022 roku wykorzystanie rezerwy wyniosło 48 mln zł, a jej wartość na 31 grudnia 2022 roku – 127 mln zł (na 31 grudnia 2021 roku: 120 mln zł). Jej wysokość stanowi najlepszy możliwy szacunek oparty na podstawie obserwowanego historycznie trendu kwoty zwrotów kosztów kredytu wynikających z napływających reklamacji oraz uwzględnia scenariusz możliwej ewolucji praktyki rynkowej lub stanowiska regulatora. Szacunki wymagały przyjęcia założeń eksperckich i wiążą się z niepewnością.

Z tego względu kwota rezerwy będzie podlegała aktualizacji w kolejnych okresach w zależności od kształtowania się trendu kwot zwrotu.

Istotne założenia przyjęte do oszacowania rezerwy obejmują zmianę tempa spadku kwot zwrotów.

3 października 2019 roku TSUE wydał orzeczenie w sprawie skutków ewentualnej abuzywności postanowień indywidualnej umowy kredytu indeksowanego do franka szwajcarskiego udzielonego przez jeden z banków. TSUE dokonał wykładni przepisów dyrektywy Rady 93/13/EW z 5 kwietnia 1993 roku w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich na kanwie umowy kredytu indeksowanego do franka szwajcarskiego. TSUE wskazał skutki uznania ewentualnej abuzywności klauzul przeliczeniowych przez sąd krajowy, nie badając jednocześnie w ogóle ewentualnej abuzywności postanowień umownych. TSUE nie przesądził, że w przypadku ustalenia przez sąd krajowy ewentualnej abuzywności automatycznie nastąpić powinno ustalenie przez sąd nieważności całej umowy. Ocena w tym zakresie pozostaje do rozstrzygnięcia przez sąd krajowy, przy czym TSUE nie wykluczył możliwości uzupełnienia luki powstałej w wyniku abuzywności klauzul przeliczeniowych za pomocą krajowych przepisów dyspozytywnych.

Orzeczenie TSUE stanowi ogólne wytyczne dla polskich sądów powszechnych. Ostateczne rozstrzygnięcia podejmowane przez polskie sądy będą dokonywane na podstawie przepisów UE interpretowanych zgodnie z wyrokiem TSUE, mając na uwadze przepisy prawa krajowego i analizę indywidualnych okoliczności każdej sprawy. Linia orzecznicza w sprawach kredytów hipotecznych we frankach szwajcarskich ukształtowała się w sposób niekorzystny, co skutkuje wydawaniem przez sądy wyroków ustalających nieważność umów kredytu i zasądzających na rzecz kredytobiorców zwrotu spełnionych przez nich świadczeń. Jak dotychczas nie doszło do podjęcia uchwały pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego odnoszącej się do kwestii objętych wnioskiem Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, w szczególności do następujących aspektów:

• czy postanowienia abuzywne, odnoszące się do sposobu określania kursu waluty w umowie kredytu indeksowanego lub denominowanego, mogą być zastąpione przez przepisy prawa cywilnego, bądź zwyczajowego;
• czy w razie niemożliwości ustalenia wiążącego strony kursu waluty obcej w umowie kredytu denominowanego umowa może wiązać strony w pozostałym zakresie;
• czy w razie niemożliwości ustalenia wiążącego strony kursu waluty obcej w umowie kredytu umowa może wiązać strony w pozostałym zakresie;
• czy w sytuacji unieważnienia umowy kredytowej zastosowanie znajdzie teoria salda czy teoria dwóch kondykcji;
• co jest momentem określającym rozpoczęcie biegu terminu przedawnienia w przypadku, gdy bank występuje z roszczeniem względem kredytobiorcy o zwrot wypłaconego kredytu;
• czy możliwe jest otrzymanie przez banki i kredytobiorców wynagrodzenia za korzystanie ze środków.

W ocenie Grupy PZU orzeczenie Sądu Najwyższego dotyczące powyższych kwestii może mieć istotny wpływ w na dalsze kształtowanie się linii orzecznictwa sądowego w kontekście trzech ostatnich zagadnień, gdyż pozostałe kwestie zostały przesądzone w orzeczeniach prejudycjalnych wydanych przez TSUE. Dodatkowo, należy zauważyć, że nie jest pewne, czy i kiedy Izba Cywilna w pełnym składzie podejmie uchwałę w przedmiocie ww. pytań prawnych.

Istotnym orzeczeniem w sprawie kredytów hipotecznych we frankach szwajcarskich jest wyrok TSUE z 8 września 2022 roku wydany w połączonych sprawach C-80/21 do C-82/21, w którym TSUE odpowiedział na pytania prejudycjalne zadane przez Sąd Rejonowy dla Warszawy Śródmieścia w Warszawie. TSUE stwierdził:

• sąd krajowy nie może stwierdzić nieuczciwego charakteru nie całości warunku umownego, lecz jedynie jego elementu, który nadaje mu ów nieuczciwy charakter, jeżeli usunięcie takie sprowadzałoby się do zmiany treści tego warunku, który miałby wpływ na jego istotę. Oznacza to, że w zasadzie sąd krajowy jest ograniczony do stwierdzenia nieuczciwego charakteru całego warunku umowy;
• jeżeli sąd krajowy stwierdzi nieuczciwy charakter warunku umowy, co w danym przypadku skutkuje możliwością dalszego utrzymania w mocy obowiązywania całej umowy pomimo wyłączenia z niej nieuczciwych warunków, to sąd krajowy nie może zastąpić tych warunków przepisem krajowym o charakterze dyspozytywnym. Oznacza to, że sąd krajowy nie może zastosować w takim przypadku przepisów kodeksu cywilnego dotyczących przeliczania rat kursem średnim NBP;
• sąd krajowy po stwierdzeniu nieuczciwego charakteru warunku umowy, nie jest uprawniony do zmiany treści tego warunku w celu utrzymania obowiązywania umowy, która nie może pozostać w mocy po usunięciu tego warunku, jeżeli dany konsument został poinformowany o skutkach nieważności umowy i zgodził się na konsekwencje tej nieważności. Oznacza, to, że jeżeli konsument zgodził się na skutki nieważności umowy (będąc o nich poinformowany), to sąd krajowy orzeczeniem nie może zmienić treści takiego warunku, tylko musi stwierdzić nieważność;
• bieg 10-letniego terminu przedawnienia roszczenia konsumenta o zwrot zapłaconych rat nie może się rozpocząć od chwili spełnienia każdego świadczenia w wykonaniu umowy (spłaty każdej raty), nawet jeżeli konsument nie był w stanie samodzielnie dokonać oceny nieuczciwego charakteru warunku umownego lub nie powziął wiedzy o nieuczciwym charakterze tego warunku i bez uwzględnienia, że umowa kredytu przewidywała znacznie dłuższy (30-letni) okres spłaty. Oznacza to, że bieg 10-letniego terminu przedawnienia roszczenia konsumenta o zwrot rat nie rozpoczyna się od dnia spłaty każdej raty. W praktyce należy przyjmować, że żadne roszczenia konsumenta o zwrot zapłaconych rat nie uległy

TSUE nadal nie wypowiedział się natomiast co do pytań prejudycjalnych dotyczących przedawnienia roszczenia banku wobec konsumenta (o zwrot wypłacanego kapitału, czy też ewentualnie o wynagrodzenia za korzystanie z kapitału), jak też co do przysługiwania w ogóle bankowi roszczenia o wynagrodzenie za korzystanie z kapitału. TSUE co do tych kwestii będzie orzekał najprawdopodobniej najwcześniej w połowie 2023 roku.

16 lutego 2023 roku Rzecznik Generalny TSUE wydał na podstawie 252 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej opinię w sprawie C-520/21 w postępowaniu, w którym Sąd Rejonowy dla Warszawy – Śródmieścia, I Wydział Cywilny zwrócił się z wnioskiem do TSUE o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, w którym TSUE zajmie stanowisko w przedmiocie tego, czy w przypadku gdy umowa kredytu zawarta przez bank i konsumenta jest od początku nieważna z powodu zawarcia w niej nieuczciwych warunków umownych, strony oprócz zwrotu pieniędzy zapłaconych w wykonaniu tej umowy (bank – kapitału kredytu, konsument – rat, opłat, prowizji i składek ubezpieczeniowych) oraz odsetek ustawowych za opóźnienie od chwili wezwania do zapłaty, mogą domagać się także jakichkolwiek innych świadczeń.

W powyższej opinii Rzecznik Generalny TSUE doszedł do wniosku, iż art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5 kwietnia 1993 roku w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich, należy interpretować w ten sposób, że:

• przepisy nie stoją na przeszkodzie wykładni sądowej prawa krajowego, zgodnie z którą w przypadku uznania, iż umowa kredytu zawarta przez konsumenta i bank jest od początku nieważna z powodu zawarcia w niej nieuczciwych warunków umownych, konsument, oprócz zwrotu pieniędzy zapłaconych na podstawie tej umowy oraz zapłaty odsetek ustawowych za opóźnienie od chwili wezwania do zapłaty, może w następstwie takiego uznania domagać się od banku także dodatkowych świadczeń. Do sądu krajowego należy przy tym ustalenie, w świetle prawa krajowego, czy konsumenci mają prawo dochodzić tego rodzaju roszczeń oraz jeżeli tak jest, rozstrzygnięcie o ich zasadności;
• przepisy stoją na przeszkodzie wykładni sądowej prawa krajowego, zgodnie z którą w przypadku uznania, iż umowa kredytu zawarta przez konsumenta i bank jest od początku nieważna z powodu zawarcia w niej nieuczciwych warunków umownych, bank, oprócz zwrotu pieniędzy zapłaconych na podstawie tej umowy oraz zapłaty odsetek ustawowych za opóźnienie od chwili wezwania do zapłaty, może w następstwie takiego uznania domagać się od konsumenta także dodatkowych świadczeń.

Do 31 grudnia 2022 roku przeciwko Grupie PZU wpłynęło 2 989 indywidualnych spraw sądowych dotyczących walutowych kredytów hipotecznych (w tym 2 539 spraw dotyczących umów aktywnych na moment złożenia pozwu), które zostały udzielone w latach ubiegłych o łącznej wartości przedmiotu sporu w kwocie 998 mln zł (na 31 grudnia 2021 roku: 1 623 sprawy, o wartości przedmiotu sporu 470 mln zł). Główna przyczyna sporu wskazywana przez powodów dotyczy kwestionowania zapisów umowy kredytu w zakresie stosowania przez Grupę PZU kursów przeliczeniowych i skutkuje roszczeniami dotyczącymi orzeczenia częściowej lub całkowitej nieważności umów kredytowych.

W 2022 roku Grupa PZU w sprawach z powództwa kredytobiorców otrzymała 580 niekorzystnych wyroków sądowych, w tym 97 wyroków mających charakter prawomocny oraz 24 korzystne wyroki sądowe, w tym 5 mających charakter prawomocny (w 2021 roku: 125 niekorzystnych wyroków sądowych, w tym 20 wyroków mających charakter prawomocny oraz 11 korzystnych wyroków sądowych, w tym 4 wyroki prawomocne).

Wyliczenie rezerwy przeprowadzone na 31 grudnia 2022 roku opierało się na oszacowaniu oczekiwanej straty, wynikającej z możliwej materializacji ryzyka prawnego. Przeprowadzony szacunek obejmuje następujące kluczowe elementy:

• łączna liczba spraw spornych – Grupa PZU zaktualizowała prognozy oczekiwanej liczby przyszłych pozwów stosując metody statystyczne oraz uwzględniając obserwowany trend wzrostowy zarówno liczby napływających pozwów, jak również wydawanych zaświadczeń o historii spłat kredytu (mających charakter wskaźnika wyprzedzającego w stosunku do przyszłych pozwów). Grupa PZU szacuje, że łączna liczba pozwów, które zostały, bądź zostaną wniesione może wynieść ok 12 tysięcy, a zjawisko nowych pozwów może być istotne do końca 2028 roku. Zgodnie z opinią zewnętrznej kancelarii prawnej, dla kredytów indeksowanych, udzielanych oryginalnie przez Pekao, Grupa PZU ocenia prawdopodobieństwo uznania zapisów umownych za abuzywne jako znikome, ponieważ stosowana klauzula indeksacyjna opierała się na średnim kursie NBP, a nie tabeli kursowej W efekcie nie oczekuje się napływu pozwów dla takich umów w przyszłości, a dla pozwów istniejących (5 sztuk) nie tworzy rezerwy indywidualnej. Jednocześnie dla umów spłaconych 10 lat temu lub wcześniej (tzn. nieaktywnych na koniec 2012 roku) Grupa PZU przyjmuje możliwość skutecznego podniesienia zarzutów powodujących oddalenie roszczenia i również nie oczekuje napływu pozwów dla takich umów w przyszłości. Znajduje to potwierdzenie w dotychczasowej praktyce: skala spraw spornych dotyczących pozostałej części populacji udzielonych kredytów jest znikoma. W rezultacie, całość prognozy przyszłych pozwów dotyczy kredytów denominowanych aktywnych lub całkowicie spłaconych w ciągu ostatnich 10 lat;
• prawdopodobieństwo przegrania sprawy sądowej – zgodnie z opinią zewnętrznej kancelarii prawnej, dla kredytów denominowanych, nabytych przez Pekao w wyniku przejęcia (podziału przez wydzielenie) Banku BPH, Grupa PZU szacuje prawdopodobieństwo uznania zapisów umownych za abuzywne na poziomie minimum 95% (względem minimum 90% na koniec 2021 roku);
• możliwe skutki finansowe – Grupa PZU przyjmuje następujące możliwe rozstrzygnięcia:
  • unieważnienie całej umowy walutowego kredytu hipotecznego w efekcie uznania klauzuli waloryzacyjnej za niedozwoloną, które to rozstrzygnięcie uznaje za najbardziej prawdopodobne (powyżej 95%);
  • uznanie, że klauzule zawarte w umowie kredytowej stanowią niedozwolone postanowienia umowne skutkujące ustaleniem salda kredytu w PLN oraz pozostawienie oprocentowania kredytu w oparciu o stawkę SARON/LIBOR (tzw. odfrankowienie);
  • uznania klauzuli waloryzacyjnej za abuzywną i zastąpienia w jej treści tabeli kursowej banku przez kurs średni NBP;
  • oddalenia powództwa.

Grupa PZU zaktualizowała oczekiwania obejmujące rozkład prawdopodobieństwa możliwych rozstrzygnięć oraz wysokość oczekiwanych skutków finansowych w razie przegrania sprawy sądowej, biorąc pod uwagę statystyki dla spraw spornych toczących się obecnie. W szczególności, udział unieważnienia umowy kredytowej w możliwych scenariuszach rozstrzygnięć przekroczył  95%  (względem  80%  na  koniec  2021  roku).  Ponadto,  Grupa  PZU  zakłada  możliwość  zawierania z kredytobiorcami ugód pozasądowych, skutkujących przewalutowaniem kredytu na PLN. Zgodnie z przyjętym podejściem, oferta ugody będzie przedstawiana kredytobiorcom posiadającym aktywne umowy i będącym w sporze z Grupą PZU i może obejmować wariant rekalkulacji kredytu tak, jak gdyby był oryginalnie udzielony w PLN (zgodnie z propozycją Przewodniczącego UKNF). Szacunek skutków finansowych uwzględnia oczekiwaną skłonność kredytobiorców do korzystania z ugód, zależną od relacji korzyści z zawarcia ugody do potencjalnej korzyści wynikającej z kontynuowania sporu sądowego

Pomimo, iż temat ryzyka prawnego dotyczącego portfela walutowych kredytów hipotecznych jest jednym z kluczowych tematów w sektorze bankowym w ostatnich latach, nadal historia danych dotycząca skali pozwów (w szczególności w zakresie wyroków prawomocnych) nie jest wystarczająca. Wszystko powyższe powoduje, iż proces ustalenia poziomu rezerwy wymaga każdorazowo przyjęcia wielu eksperckich założeń w oparciu o profesjonalny osąd.

Kolejne orzeczenia oraz możliwe rozwiązania sektorowe, które będą się pojawiać na rynku polskim w odniesieniu do walutowych kredytów hipotecznych mogą mieć wpływ na kwotę rezerwy ustaloną przez Grupę PZU i powodować konieczność zmiany poszczególnych założeń przyjętych w wyliczeniach. W związku z tą niepewnością możliwe jest, że kwota rezerwy ulegnie zmianie w przyszłości.

Poniższe tabele prezentują kwoty rezerw na indywidualne istniejące sprawy sądowe, których stroną jest Grupa PZU oraz rezerwę portfelową na pozostałe umowy walutowych kredytów hipotecznych, które są obciążone ryzykiem prawnym związanym z charakterem tych umów.

Głównymi przyczynami wzrostu poziomu rezerwy na 31 grudnia 2022 roku względem 31 grudnia 2021 roku są:

• aktualizacja oczekiwanej liczby spraw spornych, mająca swoje źródło w obserwowanej kontynuacji rosnących trendów napływających spraw spornych i wydawanych zaświadczeń dotyczących historii spłat kredytu, a także uwzględniająca możliwy wpływ zmian otoczenia prawnego, w tym opinii Rzecznika Generalnego TSUE, na skłonność kredytobiorców do wchodzenia w spór sądowy, oraz
• zwiększenie prawdopodobieństwa możliwych negatywnych rozstrzygnięć sporu, wynikające z bardziej niekorzystnej dla banków linii orzeczniczej, w której dominujący i rosnący udział w ogóle rozstrzygnięć ma unieważnienie umowy kredytu.

Grupa PZU przeprowadziła analizę wrażliwości w odniesieniu do istotnych założeń wyliczenia rezerwy, gdzie zmiana poziomu poszczególnych parametrów miałaby następujący wpływ na kwotę rezerwy na ryzyko prawne walutowych kredytów hipotecznych.

Rezerwę utworzono w związku z wejściem w życie ustawy z dnia 5 sierpnia 2022 roku o zmianie ustawy o kredycie hipotecznym oraz o nadzorze nad pośrednikami kredytu hipotecznego i agentami oraz ustawy o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych oraz niektórych innych ustaw.

Pozycja zawiera rezerwy tworzone przez banki na potencjalne utraty korzyści ekonomicznych wynikających z ekspozycji pozabilansowych (np. udzielonych gwarancji lub ekspozycji kredytowych).

Kwota 28 mln zł dotyczy kary zwróconej przez UOKiK do Pekao. Ze względu na potencjalne ryzyko wypływu środków w związku z tą sprawą Grupa PZU utrzymuje rezerwę z tego tytułu.

Kwota 11 mln zł dotyczy kary nałożonej przez Prezesa UOKiK w wyniku decyzji, w której uznał on, że postanowienie stosowane przez Pekao w aneksach do umów, dotyczące zasad ustalania kursów walut obcych stanowi niedozwolone postanowienie umowne. Pekao złożył odwołanie od decyzji Prezesa UOKiK do Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów i otrzymał odpowiedź Prezesa UOKiK, w którym wniósł on o oddalenie odwołania w całości.